Việt Nam chủ yếu dựa vào sản xuất điện từ các nhà máy nhiệt điện than để đáp ứng nhu cầu điện đang gia tăng nhanh chóng của đất nước, chiếm hơn một nửa tổng sản lượng điện của Việt Nam trong năm 2020. Thủy điện cũng đóng một vai trò quan trọng trong sản xuất điện của đất nước do tài nguyên thiên nhiên sẵn có từ các con sông lớn, bao gồm sông Mekong. Tuy nhiên, khả năng sẵn có của năng lượng thủy điện bị gián đoạn bởi hạn hán và thiếu nước.
Trong những năm gần đây, Chính phủ Việt Nam cũng đã tăng cường nỗ lực trong việc mở rộng công suất năng lượng tái tạo phi thủy điện nhằm hỗ trợ đất nước giảm sự phụ thuộc vào than, giảm phát thải các-bon và tăng cường công suất sản xuất năng lượng. Vào năm 2020, các nguồn năng lượng tái tạo phi thủy điện như gió và mặt trời chiếm 5% tổng sản lượng điện của Việt Nam. Cùng với đó, khác với các kế hoạch trước đó, dự thảo kế hoạch phát triển điện 8 (PDP 8) của Việt Nam tập trung vào phát triển các nguồn thủy điện, than và khí tự nhiên.
Theo dự thảo PDP 8, Chính phủ Việt Nam dự định tăng công suất điện mặt trời lên 18,6 GW và công suất gió lên 18 GW vào năm 2030. Năm 2020, công suất điện mặt trời và gió của Việt Nam lần lượt là 16,6 GW và 0,6 GW. Kể từ năm 2019, Việt Nam đã trở thành quốc gia dẫn đầu về sản xuất điện mặt trời và điện gió trong khu vực ASEAN. Nước này đã vượt qua Thái Lan là quốc gia có công suất lắp đặt năng lượng mặt trời và gió nhiều nhất. Trong khi hầu hết các nước ASEAN đều có triển vọng tương tự, họ vẫn chưa đạt được tốc độ phát triển năng lượng mặt trời và năng lượng gió như Việt Nam.
Nghiên cứu về “Thành công về điện mặt trời và điện gió của Việt Nam” được công bố trên Tạp chí Năng lượng cho Phát triển Bền vững (Tập 65) xem xét các yếu tố đã giúp Việt Nam mở rộng nhanh chóng điện mặt trời và điện gió, cùng các gợi ý chính sách cho các thành viên khác của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á ( ASEAN). Sự khác biệt được thể hiện rõ khi so sánh chính sách của Việt Nam với các nước ASEAN khác. Thuế nhập khẩu được nhận định là yếu tố chính, cùng với việc miễn thuế thu nhập và tiền thuê đất.
Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) có dân số khoảng 650 triệu người. Mức tiêu thụ điện được dự báo sẽ tăng hơn gấp đôi từ năm 2018 đến năm 2040, đạt khoảng 2000 TWh mỗi năm (Trung tâm Năng lượng ASEAN, 2020). Sản xuất điện ở ASEAN chủ yếu là nhiên liệu hóa thạch, với khí đốt tự nhiên và than chiếm khoảng 78% tổng sản lượng vào năm 2018. “Mục tiêu tham vọng” của ASEAN là tăng tỷ trọng năng lượng tái tạo trong tổng nguồn cung cấp năng lượng sơ cấp (không bao gồm năng lượng sinh học truyền thống) đạt 23% vào năm 2025 (Trung tâm Năng lượng ASEAN, 2020). Tuy nhiên, theo lộ trình hiện tại, mục tiêu này có thể không đạt được (Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế, 2018).
Kể từ năm 2019, Việt Nam đã trở thành quốc gia dẫn đầu về áp dụng điện mặt trời và điện gió trong khu vực ASEAN. Quốc gia này đã vượt qua Thái Lan và có công suất lắp đặt năng lượng mặt trời và gió lớn nhất vào năm 2019. Tổng công suất quang điện mặt trời (PV) của Việt Nam đạt khoảng 16.500megawatt (MW) vào cuối năm 2020 (Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế, 2021). Con số này đã vượt xa mục tiêu ban đầu là 850MW vào năm 2020 (Chính phủ Việt Nam, 2016) và thậm chí đang tiến gần đến mục tiêu dự kiến là 18.600MW công suất điện mặt trời lắp đặt vào năm 2030 được đề cập trong bản dự thảo Quy hoạch phát triển điện 8 của Việt Nam (Viện Năng lượng Việt Nam, Năm 2021). Hơn 100.000 hệ thống điện mặt trời áp mái đã được lắp đặt tại Việt Nam vào năm 2019 và 2020, một thành tích phi thường (Tập đoàn Điện lực Việt Nam, 2020). Mặc dù hầu hết các nước ASEAN đều có những cơ hội tương tự, nhưng họ vẫn chưa đạt được bước tiến nhanh chóng trong phát triển năng lượng mặt trời và gió như ở Việt Nam.
Sản lượng điện mặt trời và điện gió của Việt Nam đã tăng từ 4,7TWh năm 2019 lên 9,5TWh vào năm 2020. Con số này tương đương với mức tăng 1,98 điểm phần trăm trong tổng sản lượng điện (BP, 2021). Tỷ lệ tăng tỷ trọng năng lượng mặt trời và gió trong tổng cơ cấu điện ở Việt Nam vào năm 2020 nhanh hơn nhiều so với tốc độ đạt được ở khu vực Châu Á – Thái Bình Dương nói chung hoặc trên toàn thế giới. Ở những nơi khác ở ASEAN, Malaysia, Singapore và Indonesia có mức tăng nhỏ hơn, trong khi tỷ trọng năng lượng mặt trời và gió trong cơ cấu điện giảm ở Thái Lan và Philippines do sự hấp thụ tương đối trì trệ của các nguồn năng lượng tái tạo này và tăng trưởng nhanh chóng trong việc sử dụng các nguồn điện khác. Các quốc gia này đã đặt ra các mục tiêu về năng lượng tái tạo và áp dụng các công cụ chính sách như thuế nhập khẩu, tuy nhiên mức độ thành công khác nhau.
Trong khi điện mặt trời có tốc độ mở rộng lớn nhất tại Việt Nam, công suất điện gió được lắp đặt cũng tăng nhanh. Công suất điện gió đã lắp đặt đạt 600MW vào cuối năm 2020, chỉ sau Thái Lan (1.507MW) trong số các nước ASEAN. Vào năm 2020, tốc độ tăng trưởng công suất điện gió hàng năm của Việt Nam là 70%, trong khi các nước ASEAN khác không mở rộng công suất điện gió (Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế, 2021). Việt Nam có kế hoạch phát triển điện gió tham vọng nhất trong ASEAN, với mục tiêu dự kiến là 11.800 MW công suất điện gió vào năm 2025 (Bộ Công Thương Việt Nam, 2020). Mục tiêu của Thái Lan và Philippines lần lượt là khoảng 3.000 MW vào năm 2036 (Climate Scorecard, năm 2020) và 2.378 MW vào năm 2030 (Bộ Năng lượng Philippines, 2011). Công suất lắp đặt điện mặt trời và điện gió tích lũy của Việt Nam là 176W trên đầu người vào năm 2020, cao nhất trong các nước ASEAN. Hiểu được các động lực cơ bản dẫn đến thành công của Việt Nam có thể giúp các nước ASEAN khác xây dựng các chính sách phù hợp để thúc đẩy việc sử dụng các công nghệ năng lượng tái tạo này.
Yếu tố cơ bản
Theo các chuyên gia được phỏng vấn, cam kết của chính phủ về năng lượng sẵn có là động lực quan trọng nhất cho các chính sách năng lượng mặt trời và gió của Việt Nam. Thông điệp nhất quán của Thủ tướng là không để xảy ra tình trạng thiếu điện vì tầm quan trọng của điện đối với sự phát triển kinh tế xã hội (Dang & La, 2019). Năng lượng mặt trời và gió đã trở thành những lựa chọn ngày càng khả thi để mở rộng công suất do giảm chi phí nhanh chóng và thời gian xây dựng tương đối ngắn đối với các nhà máy điện mới, đặc biệt là đối với điện mặt trời.
Nhu cầu của cộng đồng về không khí sạch được xác định là động lực quan trọng thứ hai. Họ chỉ ra rằng các công nghệ giám sát tiên tiến đã giúp nâng cao nhận thức của cộng đồng về ô nhiễm không khí, vì giờ đây người ta có thể dễ dàng kiểm tra mức độ ô nhiễm không khí trong thời gian thực bằng các ứng dụng điện thoại thông minh có sẵn rộng rãi. Xã hội dân chủ cũng đóng một vai trò ngày càng lớn trong việc bày tỏ lo ngại về tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng trầm trọng. Điều này đã góp phần làm tăng sự phản kháng với các dự án điện than mới, đặc biệt là ở cấp tỉnh.
Đáng chú ý, những người được phỏng vấn báo cáo rằng sức mạnh vận động hành lang mới nổi của ngành năng lượng mặt trời và gió cũng là một yếu tố liên quan. Vì Việt Nam là một thị trường với tiềm năng sinh lợi nên việc mua bán và sáp nhập các dự án năng lượng mặt trời và gió đang gia tăng, với các nhà đầu tư chính đến từ Thái Lan, Singapore và Philippines (Apricum, 2020). Mặc dù ngành công nghiệp nhiên liệu hóa thạch vẫn còn tác động mạnh mẽ (Dorband, Jakob, & Steckel, 2020), nhưng ảnh hưởng đã bắt đầu suy giảm do những lo ngại của công chúng về những tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe của chúng, cũng như các chiến dịch chống tham nhũng của chính phủ nhắm vào ngành này.
Cam kết của chính phủ đối với các hiệp ước quốc tế về biến đổi khí hậu cũng là động lực thúc đẩy phát triển chính sách năng lượng mặt trời và gió. Vào năm 2020, Việt Nam đã điều chỉnh mức đóng góp do quốc gia xác định (NDC) để cam kết giảm phát thải khí nhà kính ở mức 9% hoặc 27% vào năm 2030 so với hoạt động kinh doanh như bình thường mà không có sự hỗ trợ của quốc tế (Chính phủ Việt Nam, 2020). Đối với lĩnh vực năng lượng, các mục tiêu là cắt giảm phát thải 5,5% (không điều kiện) và 11,2% (có điều kiện) dưới mức kinh doanh như bình thường.
Biểu giá mua điện
Các chuyên gia được phỏng vấn đều tin rằng giá FIT hào phóng cho ngành năng lượng mặt trời là động lực gần nhất của việc ứng dụng điện mặt trời. FIT đầu tiên được triển khai vào năm 2017 theo Quyết định 11/2017 / QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ (Chính phủ Việt Nam, 2017). Các dự án điện mặt trời — cả quy mô tiện ích và áp mái — bắt đầu đi vào hoạt động trước ngày 30 tháng 6 năm 2019 có thể bán điện cho Tập đoàn Điện lực Việt Nam thuộc sở hữu nhà nước và các công ty con của tập đoàn này với mức FIT là 93,5 đô la Mỹ / MWh trong 20 năm.
Vào tháng 4 năm 2020, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định 13/2020 / QD-TTg giảm giá FITs xuống 83,8 USD / MWh đối với các dự án năng lượng mặt trời áp mái mới, 70,9 USD / MWh đối với điện mặt trời lắp trên mặt đất mới và 76,9 USD / MWh đối với các dự án năng lượng mặt trời nổi mới. Các dự án đi vào hoạt động thương mại trước ngày 31 tháng 12 năm 2020 đủ điều kiện, với FITs được áp dụng cho điện sản xuất trong 20 năm tới. Vào đầu năm 2021, giai đoạn tiếp theo của chương trình FIT vẫn chưa được quyết định.
Giá FITs năng lượng mặt trời của Việt Nam đã rất hào phóng. Ước tính LCOE trung bình cho điện mặt trời ở Việt Nam ở các khu vực không bao gồm các khu bảo tồn, các vùng ngập nước, các khu rừng, khu vực nông nghiệp, khu đô thị và các khu vực có độ dốc lớn hơn 5% là khoảng 87,5 đô la Mỹ / MWh vào năm 2018. Với tỷ lệ giảm 13% mỗi năm (Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế, 2019), các LCOE này sẽ vào khoảng 76 USD / MWh vào năm 2019 và 66 USD / MWh vào năm 2020. Do đó, FITs là 93,5 USD / MWh trước tháng 6 năm 2019 và sau đó là 70,9– USD 83,8 USD / MWh là rất hấp dẫn, đặc biệt khi các nhà phát triển dự án đã tập trung vào các địa điểm sẵn có tốt nhất ở miền Nam. Thời hạn của FIT đã tạo ra sự bùng nổ trong việc lắp đặt điện mặt trời khi những người tham gia thị trường đổ xô tận dụng cơ hội. Gần 7 GW điện mặt trời trên mái nhà đã được lắp đặt chỉ trong tháng 12 năm 2020, một thành tích đáng kể (Nhóm Đối tác Năng lượng Việt Nam, 2020).
Giá FITs cho năng lượng gió lại kém hiệu quả ngay tức thời. Giá FIT đầu tiên cho gió trên bờ được ban hành vào năm 2011 thông qua Quyết định 37/2011 / TTg-QĐ của Thủ tướng Chính phủ, với FIT được quy định là 78 USD / MWh. Chỉ khoảng 100MW được lắp đặt từ năm 2011 đến 2018 theo FIT này. Năm 2018, FIT cho gió trên bờ tăng lên 85 USD / MWh và FIT mới cho gió ngoài khơi là 98 USD / MWh được áp dụng theo Quyết định 39/2018 / TTg-QĐ của Thủ tướng Chính phủ. Tính đến cuối năm 2020, công suất điện gió đã lắp đặt đạt 600MW, trong đó ngoài khơi là 100MW (Thủ tướng Chính phủ, năm 2021). Một trong những lý do tại sao sự bùng nổ ngắn hạn đã được nhìn thấy đối với năng lượng mặt trời mà không phải gió là các dự án năng lượng mặt trời được triển khai nhanh hơn. Điều này đặc biệt đúng đối với năng lượng mặt trời áp mái.
Nguồn: Southeast Asia Infrastructure
